تهران، خیابان ولی عصر(عج)، خیابان توانیر، محله نظامی گنجوی، کوچه هفت پیکر(8)، خیابان نظامی گنجوی، پلاک33، موسسه آموزش عالی بیمه اکو دانشگاه علامه طباطبایی، طبقه6، اتاق 607، انجمن ایرانی زبان وادبیات عربی، کدپستی: 1434863111

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه کردستان

چکیده

شیخ محمدباقر بالکی از عالمان بزرگ کرد در قرن چهاردهم هجری به شمار می‌آید که رساله‌ها، شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی در علوم و معارف اسلامی نوشته‌است. از مهم‌ترین آثار ارزشمند او، حاشیة مشهور او بر تفسیر قاضی ناصرالدین بیضاوی است که درواقع بر جایگاه بلند شیخ در تفسیر قرآن دلالت دارد. بالکی بسیاری از مسائل دقیق و مباحث ارزشمند را در این حاشیه گنجانده‌است. این پژوهش روش تفسیری بالکی را در این اثر مهم در سوره بقره بررسی می‌کند. نویسنده علاوه بر اشاره به اهم منابع مورد استفاده بالکی در این حاشیه، به بررسی رویکرد او در علوم لغوی، نحوی و بلاغی می‌پردازد. بالکی در این اثر به‌خوبی موارد محل نزاع را بیان می‌کند و سخن بیضاوی را به‌تفصیل و با دقت تمام شرح می‌دهد. او در هر آیه، آرای مختلف تفسیری را نقد و بررسی می‌کند و گاه با نظر مفسران و ازجمله بیضاوی موافقت و گاه مخالفت می‌نماید. بالکی پیوسته در این اثر استقلال خود را حفظ می‌کند و با روشی علمی و استدلالی می‌کوشد تا در هر مسئله‌ای نظر درست را برگزیند. بالکی به‌صراحت می‌گوید که مهم نیست آیا نظرش موافق نظر دیگر مفسران است یا خیر؛ آنچه در این حاشیه جالب به نظر می‌رسد آن است که برخلاف عادت عالمان متأخر، بالکی بیشتر از آنکه شارح و حاشیه‌نویس باشد یک مفسر است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی مهم‌ترین آرای بالکی را در تفسیر این دو سوره بررسی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

المصادر
الآلوسی، أبو الفضل شهاب الدین السید محمود البغدادی (1353)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، ط اوفست، مصر: دار إحیاء التراث العربی.
ابن الأنباری، أبو البرکات کمال الدین (2002)، الإنصاف فی مسائل الخلاف بین البصریین والکوفیین، تصحیح جودة مبروک، ط2، القاهرة: مکتبة الخانجی.
ابن جنی، أبو الفتح عثمان (1952).، الخصائص، تصحیح محمد النجار، ط2، القاهرة: دار الکتب العلمیة.
ابن عاشور، محمد الطاهر (1984).، التحریر والتنویر، تونس: الدار التونسیة للنشر.
ابن عصفور الاشبیلی، علی بن مؤمن (1998)، شرح جمل الزجاجی، تصحیح فواز الشعار، ط1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن مالک، جمال الدین الطائی (1990)، شرح التسهیل، تصحیح عبد الرحمن السید و محمد المختون، ط1، القاهرة: دار هجر.
ابن منظور، ابو الفضل جمال الدین محمد بن مکرم (2000)، لسان العرب، ط1، بیروت: دار صادر.
أبو حیان، محمد بن یوسف الأندلسی (1993)، البحر المحیط، تحقیق عادل عبد الموجود وعلی محمد معوض، ط1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
أبو موسى، محمد محمد (1988)، البلاغة القرآنیة فی تفسیر الزمخشری وأثرها فی الدراسات البلاغیة، ط2، القاهرة: دار التضامن.
البالکی، محمد باقر المشهور بالمدرس الکردستانی (1377)، جامع الفوائد، سنندج: انتشارات کردستان.
البالکی، محمد باقر المشهور بالمدرس الکردستانی (1394)، حاشیة العلامة البالکی على تفسیر البیضاوی، ط1.، سنندج: انتشارات کردستان.
البالکی، محمد باقر المشهور بالمدرس الکردستانی (لا تا)، حقیقة البشر، دراسة وتحقیق مسعود محمد علی فرج.، لا مک: لا نا.
البیضاوی، ناصر الدین أبو الخیر عبد الله بن عمر بن محمد الشیرازی الشافعی (1998)، أنوار التنزیل وأسرار التأویل، إعداد وتقدیم محمد عبد الرحمن المؤعشلی، ط1، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
التفتازانی، سعد الدین مسعود بن عمر (1387)، المطول، صححه وعلق علیه أحمد عزو عنایه، ط1، قم: دار الکوخ.
الجرجانی، عبد القاهر (1982)، المقتصد فی شرح الإیضاح، تصحیح کاظم بحر المرجان، ط1، بغداد: دار الرشید.
حاجی خلیفة، مصطفى بن عبدالله (لا تا)، کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، عنی بتصحیحه وطبعه عن نسخة المؤلف محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلکه الکیسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الذهبی، محمد حسین (لا تا)، التفسیر والمفسرون، بیروت: دار الأرقم.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1981)، تفسیر الفخر الرازی المشتهر بالتفسیر الکبیر ومفاتیح الغیب، ط1، بیروت: دار الفکر.
الراغب الأصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد (1437)، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ط7، قم: ذوی القربى.
الراغب الأصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد ـ (1999)، تفسیر الراغب الأصفهانی، تحقیق محمد عبدالعزیز بسیونی، جامعة طنطا: کلیة الآداب.
رضوان، هادی (1396)، دراسة نقدیة للاستعارة المکنیة عند البالکی، مجلة الأدب العربی، العدد 1، المجلد 9، صص173-189.
روحانی، بابا مردوخ (1390)، تاریخ مشاهیر کرد، ج3، طهران: سروش.
الزمحشری، أبو القاسم جار الله محمود بن عمر الخوارزمی (2009)، تفسیر الکشاف عن حقائق التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، اعتنى به وخرج أحادیثه وعلق علیه خلیل مأمون شیحا، ط3، بیروت: دار المعرفة.
سیبویه، عمرو بن عثمان (1988)، الکتاب، تصحیح عبد السلام هارون، ط3، القاهرة: مکتبة الخانجی.
شیخ زاده، محمد بن مصلح الدین مصطفى القوجوی الحنفی (1999)، حاشیة شیخ زاده على تفسیر البیضاوی، ضبطه وصححه وخرج آیاته محمد عبد القادر شاهین، ط1، بیروت: دار الکتب العلمیة.
الطبرسی، أبو علی الفضل بن الحسن (1988)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح وتعلیق السید هاشم الرسولی المحلاتی والسید فضل الله الیزدی الطباطبایی، ط2، بیروت: دار المعرفة.
الطبرسی، أبو علی الفضل بن الحسن (1423).، تفسیر جوامع الجامع، ط2، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
الطوسی، شیخ الطائفة أبو جعفر محمد بن الحسن (لا تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، قدم له الشیخ آقا بزرک الطهرانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الفراهیدی، الخلیل بن أحمد (1414)، کتاب العین، تحقیق مهدی المخزومی وابراهیم السامرائی. ط1. قم: اسوه.
الفیروز آبادی، مجد الدین محمد بن یعقوب (2010)، القاموس المحیط، مراجعة وإشراف محمد الاسکندرانی، بیروت: دار الکتاب العربی.
المدرس، عبد الکریم. (1983)، علماؤنا فی خدمة العلم والدین، بغداد: دار الحریة.
الهیتمی، شهاب الدین أحمد بن حجر المکی (1307)، الفتاوى الحدیثیة، مصر: المطبعة المیمنیة.