تهران، خیابان ولی عصر(عج)، خیابان توانیر، محله نظامی گنجوی، کوچه هفت پیکر(8)، خیابان نظامی گنجوی، پلاک33، موسسه آموزش عالی بیمه اکو دانشگاه علامه طباطبایی، طبقه6، اتاق 607، انجمن ایرانی زبان وادبیات عربی، کدپستی: 1434863111

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات عربی دانشگاه یزد

2 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه یزد

3 استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شیراز

4 دانشجوی دکترای زبان و ادبیات عربی دانشگاه شیراز

چکیده

قهوه به عنوان یک نوشیدنی اجتماعی از دورة عثمانی تاکنون از نظر دلالت‌های معنایی دستخوش تغییراتی شده و این دگرگونی‌ها در چهارچوب آداب ‌و رسوم فرهنگی و کاربرد ادبی روی داده است. این واژه در شعر محمود درویش جایگاه ویژه‌ای دارد و در سیاق شعر در کنار کلماتی از قبیل صبح، غروب، جغرافیا و دست، معنای جدیدی به خود گرفته‌است. شاعر با به‌کارگرفتن «قهوه عربی» به بیان تجارب واقعی و یا احساسات و احوال درونی خویش و نیز بازنمایی خاطرات گذشته می‌پردازد و مفاهیم وطن، سرزمین و فرهنگ عربی را به تصویر می‌کشد. او همچنین هویت فلسطینی را برای خواننده ترسیم می‌کند که درگیر مبارزه با آوارگی و تبعید و استعمار است.
پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد تا با بهره‌گیری از برخی اشعار محمود درویش، جنبه‌های معناشناسی قهوه و واژه‌های مربوط به آن را بازگو کند. این واژه‌ها همزیستی شاعر با این میراث توده‌پسند را به تصویر می‌کشند. نتایج نشان داده  قهوه همچون پل ارتباطی میان شاعر و ملت است و مفاهیم مربوط به آن، تعلق شاعر به گذشته و حال و آینده را ترسیم می‌کند و هویت عربی و مبارزه او با استعمار را نشان می‌دهد. درویش بر آن است تا زمان حاضر را با پیوند دادن به ریشه‌های تاریخی بازسازی کند. او به‌واسطة قهوه، در سیاق شعری خود به مواردی ازجمله ملی‌گرایی، تنش‌های درونی و عشق اشاره دارد و معتقد است که امروزه قهوه‌خانه یکی از ابزارهای نقد اجتماعی است که مردم را به پاسداری از میراث و هویت قومی خویش فرامی‌خواند.

کلیدواژه‌ها

المصادر
أ) الکتب
أبو إصبع، صالح، (1948م): الحرکة الشعریّة فی فلسطین المحتلة منذ عام 1948حتی1975- ط1، بیروت، موسسة العربیّة للدراسات والنشر.
أبو العدوس، یوسف، (2007م): الأسلوبیّة والرّویّة والتطبیق، ط1، عمان، دار المسیرة للنشر والتوزیع.
الأرناؤوط، محمد، (2012م): من التاریخ الثقافی للقهوة والمقاهی، لبنان، مرکز الدراسات و النشر.
إسماعیل، عز الدین، (د. ت): الشعر العربی المعاصر قضایاه وظواهره الفنیة والمعنویة، ط 2، دار الفکر العربی.
بن صالح، نوال، (2016م): جمالیات المفارقة فی الشعر العربی المعاصر (دراسة نقدیّة فی تجربة محمود درویش)، القاهرة، دار الثقافة العلمیّة.
درویش، محمود، (1994م): دیوان محمود درویش، ج 1، ط 14، بیروت، دارالعودة.
درویش، محمود، (2005م): الدیوان، ج 2، ط1، بیروت، دارالعودة.
الرّبیحات، عمر أحمد، (2006م): الأثر التوراتی فی شعر محمود درویش. الأردن، دار الیازوری عملیّة للنشر والتوزیع.
عزوز، أحمد، (2002م): أصول تراثیّة فی الحقول الدلالیّة، دمشق، اتّحاد الکتّاب.
مصطفی، إبراهیم والآخرون، (1989م): المعجم الوسیط، ج 2، إسطانبول، دارالدعوة.
النقاش، رجاء، (1971): محمود درویش شاعر الأرض المحتلّة، ط2، بلا مکان، دار الهلال.
نمر موسی، إبراهیم، (2001م): صوت التراث والهویّة "دراسة فی أشمال الموروث الشعبی فی الشعر الفلسطینی المعاصر، کفر قرع، دار الهدی للطباعة والنشر.
نهر، هادی، (2008م): علم الدلالة التطبیقی فی التراث العربی، ط1، الأردن، دار الأمل للنشر.
ب) الرسائل الجامعیّة
بوحجر، محمّد، (2018م): «التجربة الشعریّة عند محمود درویش مقاربة فی جمالیّة التَّلقی»، أطروحة دکتوراه، الجزایر، جامعة الجیلانی الیابس، کلیّة الآداب واللغات والفنون
حامد عویضة، جمانة، (2014م): «بنیة النصّ الشّعری فی شعر محمود درویش "کزهر اللوز أو أبعد.. نموذجاً دراسة تحلیلیّة»، رسالة ماجستر، جامعة الخلیل.
خموم، صفاء ووسام لوز، (2017م): «البعد النفسی للحکایّة الشعبیّة نماذج مختارة من الوطن العربی»، رسالة ماجستیر، الجزائر، جامعة العربی بن مهیدی أم البواقی، کلیّة الآداب واللغات.
خوّاض، سمیه وحسن عثمان، (2015م): «التطوّر اللغوی للکلمة العربیّة فی المعرب والدخیل والمولد فی مختارات البارودی»، رسالة ماجستر، جامعة السودان للعلوم التکنولوجیا، کلیّة الدراسات العلیا، قسم اللغة العربیّة وآدابها.
علی زروقی، عبد القادر، (2012م): «أسالیب التکرار فی دیوان "سرحان یشرب القهوة فی الکافیتیریا" لمحمود درویش»، رسالة ماحستیر، الجزائر، جامعة الحاج لخضر، باتنة.
ج) الدوریات
إسماعیل عمایرة، حنان، (2015م): «الدلالات اللغویة للأسلوب فی الشعر السیّاب ودرویش نموذجا»، مجلة الجامعة الإسلامیة للبحوث الإنسانیة، المجلد 23، العدد 1، صص 143-123.
بایزیدی، مجید وآخرون، (2015م): «الحریّة الوجودیّة فی الرّوایّة العربیّة المعاصرة-دراسة فی أصابعنا التی تحترق لسهیل إدریس»، فصیلة إضاءات نقدیّة، السنة 5، العدد 19، صص 39-9.
حسن یعقوب، ناصر، (2013م): «أشکال التعبیر عن دلالات التشظی والغیاب فی شعر محمود درویش»، مجلة جامعة دمشق، المجلد 29، العدد (2+1)، صص 505-467.
الشهاوی، صلاح عبد الستّار محمّد، (2010م): «القهوة فی الثقافة العربیّة والشعبیّة»، فصلیّة علمیّة متخصّصة للثقافة الشعبیّة، السنة 3، العدد 11، صص98-74.
صبیحات، أحلام، (2010م): «تأثیر المقاهی العربیّة علی نشأة الصالونات الأدبیّة والتحریض علی الثورة الفرنسیّة»، دراسات العلوم الإنسانیّة والاجتماعیّة، المجلّد 57، العدد 3، صص502-492.
فیطس، عبد القادر، (1437ه. ق): «المقاهی الشعبیّة.. الفضاء.. الدلالة الوظیفة»، مجلة اللغة والأدب، العدد 17، صص162-155.
میرزای الحسینی وآخرون، (2017م): «المصاحبة اللفظیّة فی شعر زهیر بن أبی سلمی؛ دراسة دلالیّة»، مجلة الجمعیّة الإیرانیّة للغة العربیّة وآدابها، العدد 41، شتاء 1395ه. ش، صص 102-83.