نوع المستند : علمی - پژوهشی

المؤلفون

• مجيد قاسمي ¹
• جلال مرامي ²

¹ دانش آموخته دکتري زبان و ادبيات عربي از دانشگاه علامه طباطبائي

² دانشيار گروه زبان و ادبيات عربي دانشگاه علامه طباطبائي

المستخلص

يعوّل سيبويه في کتابه على لغات العرب؛ وهو يحکم عليها ويصفها بالجودة والرّداءة. وزعم بعض الباحثين أنّه قد يخطّئ بعضها. ويسعى هذا البحث معتمداً على المنهج الوصفيّ-التّحليليّ إلى الکشف عن منهجه في تحکيم اللّغات. فانتهى البحث إلى أنّه يعتمد على المناهج العقليّة والنّقل في التّحکيم. فإن کان السّماع من ألسنة فصحاء موثوق بعربيّتهم وجمع المادّة اللّغويّة مصدراً رئيسيّاً له في التّقعيد فلعقل سيبويه وشطارته مکانة خاصّة لا يمکن طمسها عند تحديد المقاييس واستنباط العلل والأحکام وتقييم اللّغات. کان سيبويه في منهجه حصيفاً ذکيّاً ينغمس في طيّات اللّغات ويصدر عليها أحکاماً نوعيّة. وأسلوبه في ذلک قد يشبه الاستدلال القياسيّ عبر الاعتماد على المسموعات والمرويّات من العرب في مواطن مختلفة وقد يشبه الاستدلال الاستقرائيّ عبر انتقاله من الجزئيّ إلى الکلّيّ. هکذا عرف مبدأ التّعليل في النّحو العربيّ ونضج عنده ولم يکن بتأثير الفلسفة اليونانيّة والمنطق اليونانيّ لأنّ الکتب الفلسفيّة المنطقيّة لم تکن مترجمة في عهده، کما أنّ نظريّة العامل تکون وليدة مبدأ العليّة الفلسفيّ واستخدمها سيبويه في المسائل الخلافيّة ليفضّل بعضها على بعض.  
وأمّا موضوع قلّة الاستعمال وکثرته فيکون من أهمّ المواطن الّتي راح سيبويه فيها يستمدّ عقله للتّحکيم، ذلک لأنّ هناک علاقة متبادلة بين قلّة الاستعمال وکثرته وبين الکيان الفطريّ للّغة وقد أدرکها سيبويه منذ عهده المبکّر وراح يکتشف الحلقة المفقودة بينهما. وقد سبّبت محاولته الدّؤوبة لکشف هذه الحلقة أن تتمظهر مسائل الأبواب في کتابه على أصل العليّة. هکذا فإنّ الکاتب -سيبويه- لم تفته ملاحظةُ العلاقة بين قلّة الاستعمال وکثرته فاتّضح خلال البحث أنّ تفضيل لغة على أخرى -على مبدأ الاستعمال- له علاقة بکثرة الاستعمال في اللّغة العربيّة، وراح سيبويه يکشف أسباب ذلک التّفضيل.

الكلمات الرئيسية

• سیبویه
• الکتاب
• تحکیم اللّغات
• العقل والنّقل
• کثرة الاستعمال

عنوان المقالة [Persian]

اختلاف زبانی در الکتاب و روش سیبویه در داوری میان آنها

المؤلفون [Persian]

• مجید قاسمی ¹
• جلال مرامی ²

¹ دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی از دانشگاه علامه طباطبائی

² دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه علامه طباطبائی

المستخلص [Persian]

در کتاب سیبویه کاربردهای زبانی مختلفی وجود دارد. او میان آن کاربردها داوری و احکام خوب و بد را بر آنها اطلاق می­کند. برخی از پژوهشگران مدّعی شده­اند که او برخی از آن کاربردها را اشتباه می­داند. این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی بر آن است تا روش سیبویه را در داوری میان کاربردهای زبانی، مشخّص سازد. حاصل این پژوهش نشان می­دهد که سیبویه در داوری میان کاربردهای زبانی بر عقل و نقل تکیه می­کند. اگر چه منبع اصلی سیبویه در دستورنویسی، شنیدن از زبان فصیحان عرب و گردآوری ماده زبانی است، امّا عقل و تیزهوشی وی جایگاه ویژه­ای دارد که نمی­توان آن را در تعیین معیارها، استنباط علت­ها و احکام و ارزش­گذاری کاربردهای زبانی نادیده گرفت. سیبویه انسان تیزهوش و خردمندی بود که توجّه عمیقی به کاربردهای زبانی داشت و برای آنها احکام کیفی صادر کرد. این عمل‌کرد او از یک طرف که به شنیده­های عرب‌ها در مواضع مختلف توجّه دارد، به استدلال قیاسی شبیه است و از طرف دیگر که از جزء به کل می­رسد، به استدلال استقرائی شباهت دارد. بدین ترتیب، سیبویه تعلیل در نحو عربی را، بی­ آن که متأثّر از فلسفه و منطق یونانی باشد، شناخته و پخته‌است. نظریۀ عامل نیز نمونه دیگری از نمود علیّت در فلسفه است که سیبویه با استفاده از آن برخی از کاربردها را بر برخی دیگر برتر دانست، امّا یکی دیگر از مهمترین مواضعی که سیبویه از عقل خود برای داوری میان کابردهای زبانی یاری جسته است، موضوع کاربرد اندک و کاربرد فراوان است؛ چرا که میان کاربرد اندک و کاربرد فراوان (از یک سو) و فطرت و قابلیت زبانی (از سوی دیگر) رابطه دو سویه­ای وجود دارد که سیبویه از همان دوران ابتدایی خود، به آن رابطه پی برد و سعی کرد تا حلقۀ گمشده میان آنها را بیابد. تلاش جدّی سیبویه برای کشف این حلقه موجب شد تا موضوعات باب­ها در کتاب وی بر اصل علّیت ظاهر شود. بدین ترتیب سیبویه پی برد که برتری یک لهجه بر دیگری –بر اساس اصل کاربرد- در زبان عربی، با فراوانی کاربرد ارتباط دارد و سیبویه بر آن بود تا دلایل آن برتری را کشف نماید.

الكلمات الرئيسية [Persian]

• سیبویه
• الکتاب
• داوری میان کاربردهای زبانی
• عقل و نقل
• فراوانی کاربرد