نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

• مجید قاسمی ¹
• جلال مرامی ²

¹ دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات عربی از دانشگاه علامه طباطبائی

² دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه علامه طباطبائی

چکیده

در کتاب سیبویه کاربردهای زبانی مختلفی وجود دارد. او میان آن کاربردها داوری و احکام خوب و بد را بر آنها اطلاق می­کند. برخی از پژوهشگران مدّعی شده­اند که او برخی از آن کاربردها را اشتباه می­داند. این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی بر آن است تا روش سیبویه را در داوری میان کاربردهای زبانی، مشخّص سازد. حاصل این پژوهش نشان می­دهد که سیبویه در داوری میان کاربردهای زبانی بر عقل و نقل تکیه می­کند. اگر چه منبع اصلی سیبویه در دستورنویسی، شنیدن از زبان فصیحان عرب و گردآوری ماده زبانی است، امّا عقل و تیزهوشی وی جایگاه ویژه­ای دارد که نمی­توان آن را در تعیین معیارها، استنباط علت­ها و احکام و ارزش­گذاری کاربردهای زبانی نادیده گرفت. سیبویه انسان تیزهوش و خردمندی بود که توجّه عمیقی به کاربردهای زبانی داشت و برای آنها احکام کیفی صادر کرد. این عمل‌کرد او از یک طرف که به شنیده­های عرب‌ها در مواضع مختلف توجّه دارد، به استدلال قیاسی شبیه است و از طرف دیگر که از جزء به کل می­رسد، به استدلال استقرائی شباهت دارد. بدین ترتیب، سیبویه تعلیل در نحو عربی را، بی­ آن که متأثّر از فلسفه و منطق یونانی باشد، شناخته و پخته‌است. نظریۀ عامل نیز نمونه دیگری از نمود علیّت در فلسفه است که سیبویه با استفاده از آن برخی از کاربردها را بر برخی دیگر برتر دانست، امّا یکی دیگر از مهمترین مواضعی که سیبویه از عقل خود برای داوری میان کابردهای زبانی یاری جسته است، موضوع کاربرد اندک و کاربرد فراوان است؛ چرا که میان کاربرد اندک و کاربرد فراوان (از یک سو) و فطرت و قابلیت زبانی (از سوی دیگر) رابطه دو سویه­ای وجود دارد که سیبویه از همان دوران ابتدایی خود، به آن رابطه پی برد و سعی کرد تا حلقۀ گمشده میان آنها را بیابد. تلاش جدّی سیبویه برای کشف این حلقه موجب شد تا موضوعات باب­ها در کتاب وی بر اصل علّیت ظاهر شود. بدین ترتیب سیبویه پی برد که برتری یک لهجه بر دیگری –بر اساس اصل کاربرد- در زبان عربی، با فراوانی کاربرد ارتباط دارد و سیبویه بر آن بود تا دلایل آن برتری را کشف نماید.

کلیدواژه‌ها

• سیبویه
• الکتاب
• داوری میان کاربردهای زبانی
• عقل و نقل
• فراوانی کاربرد