شلیر احمدی؛ حجت رسولی
المستخلص
جاحظ، از پیشاهنگان نقد ادبی قدیم، از نقد ذوقی صرف عبور کرده؛ مهمترین مبانی نقدی را مطرح ساخته و از تأثیرگذارترین ناقدان در سوق دادن نقد ادبی به سمت نقد بلاغی است. وی بهعنوان یک ادیب متکلم معتزلی، که برای اثبات اعجاز قرآن به نظم و مبانی زیباییشناختی آن میپردازد، در ارزیابی اثر ادبی نیز به زیبایی شکلی توجه دارد تا بدانجا ...
أكثر
جاحظ، از پیشاهنگان نقد ادبی قدیم، از نقد ذوقی صرف عبور کرده؛ مهمترین مبانی نقدی را مطرح ساخته و از تأثیرگذارترین ناقدان در سوق دادن نقد ادبی به سمت نقد بلاغی است. وی بهعنوان یک ادیب متکلم معتزلی، که برای اثبات اعجاز قرآن به نظم و مبانی زیباییشناختی آن میپردازد، در ارزیابی اثر ادبی نیز به زیبایی شکلی توجه دارد تا بدانجا که در عصر جاحظ ادبیات و شعر صناعت خوانده شد. از سوی دیگر، از رویکردهای مهم نقدیِ اوایل قرن بیستم صورتگرایی روسی است که پایهگذاران آن ادبیّت متن را موضوع علم ادبی دانستند و اصولی را با روشی علمی برای کشف قوانین سازندة فرم ادبی بنا نهادند. براساس تحقیقات انجام شده، دیدگاههای جاحظ در نقد، بیارتباط با رویکرد صورتگرایی نیست و ای بسا کاملاً با رویکرد صورتگرایی تطبیق داشته باشد، تبیین این موضوع و اینکه چه میزان آراء نقدی جاحظ مؤید چنین ادعاییست موضوعی است که این مقاله عهدهدار آن است و میکوشد، براساس شاخصترین اصول نقد فرمالیستی روسی، آراء مهم نقدی جاحظ را در دو کتاب البیان والتبیین و الحیوان ریشهیابی و با استفاده از روش توصیفی- تحلیل محتوایی بررسی کند تا مشخص گردد تا چه میزان اندیشههای جاحظ در زمینة نقد ادبی با کنار هم نهادن سرنخها هماهنگ با رویکرد صورتگرایی روسی است. بررسیها نشان داد که در آثار جاحظ شواهد مکفی در اثبات رویکرد فرمالیستی جاحظ وجود دارد و بر این اساس میتوان این رویکرد را از رویکردهای غالب نقد ادبی عربی قدیم دانست.