تهران، خیابان ولی عصر(عج)، خیابان توانیر، محله نظامی گنجوی، کوچه هفت پیکر(8)، خیابان نظامی گنجوی، پلاک33، موسسه آموزش عالی بیمه اکو دانشگاه علامه طباطبایی، طبقه6، اتاق 607، انجمن ایرانی زبان وادبیات عربی، کدپستی: 1434863111

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه گیلان

2 دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

شعر معاصر در پی یافتن روش‌هایی برای تحکیم نقش واژگان و ترکیب‌ها و گریز از یکنواختی کارکردهای ملموس و سنتی آن‌هاست. این موضوعی است که شاعر را بر آن داشته تا به شیوه‌های بصری متناسب با بیان خود دست زند و به طراحی‌های شکلی قصیده خود یک ساختار معماری جدید متناسب با مضمون واژگان و چینش سطری آن‌ها اضافه نماید. ازجمله این شیوه‌ها، پیگیری آشنایی‌زدایی سطرهای شعری است که به‌روشنی در شعر معاصر عربی و فارسی به چشم می‌خورد، به‌ویژه این گذار ما در قصاید محمدابراهیم ابو سنه و احمد شاملو بیانگر آن است که دو شاعر در لابه‌لای سطرهای خود قائل به تکنیک‌های انعطاف‌پذیری بصری والایی به‌منظور انتقال تجربه‌های احساسی و آراء فکری خود هستند. این پژوهش با درپیش‌گرفتن روش توصیفی ـ تحلیلی در پی پرداختن به مهم‌ترین کارکردهای سطر شعری در سطوح شایع آشنایی‌زدایی آن نزد دو شاعر با تکیه بر مکتب ادبیات تطبیقی آمریکاست. نتیجة تحقیق نشان می‌دهد دو شاعر به مهم‌ترین کارکردهای آشنایی‌زدایی سطر شعری در قصاید خود توجه نشان دادند؛ نمونة آن شیوة موج‌دار بودن سطری است که نشان‌دهندة میزان تأثیرگذاری فشار شرایط سخت بر نوع نوشتار آن‌هاست. همچنین در شعر هر دو شاعر، سقوط تدریجی سطری بر سقوط معنایی سریع و آهسته، هم‌زمان با سقوط شکلی واژگان حکایت دارد؛ ساختار عمودی سطری در دو موقعیت تساوی افتتاحی و تساوی ضمنی سطرها به کار می‌رود و در پایان تکنیک سکوت که گاهی از نقطه‌گذاری برای بیان سکوت کوتاه شروع می‌شود و به سکوت نقطه‌ای طولانی ختم گردد.

کلیدواژه‌ها

المصادر
أ) عربی
کتب
أبو سنة، محمّد إبراهیم (1990)، رماد الأسئلة الخضراء، ط1، القاهرة: دار الشروق.
أبو سنة، محمّد إبراهیم (2000)، شجر الکلام، ط1، القاهرة: دار الشروق.
بنیس، محمّد (1985)، ظاهرة الشعر المعاصر فی المغرب (مقاربة بنیویّة تکوینیّة)، ط2، بیروت: دار التنویر للطباعة والنشر.
سالمان، محمّد علوان (2008): الإیقاع فی شعر الحداثة؛ دراسة تطبیقیّة علی دواوین فاروق شوشة – إبراهیم أبو سنة – حسن طلب – رفعت إسلام، ط1، مصر: دار العلم والإیمان للنشر والتوزیع.
شرتح، عصام عبد السلام (2017)، شعریّة المتغیّر الأسلوبیّ فی شعر حمید سعید، الأردن: دائرة المکتبة الوطنیّة.
الصفرانی، محمّد (2008)، التشکیل البصریّ فی الشعر العربیّ الحدیث (1950-2004م)، ط1، بیروت: الدار البیضاء.
الصفرانی، محمّد (2011)، تجوید الشعر العربیّ الحدیث؛ بحث فی المحاقلة بین علم تجوید القرآن الکریم والنقد الأدبیّ، ط1، السعودیّة: نادی المدینة المنوّرة الأدبیّ.
العجیلی، کمال عبد الرزاق (2012)، البنی الأسلوبیّة – دراسة فی الشعر العربیّ الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیّة.
العلامی، عبد الحکم (2007)، محمّد إبراهیم أبو سنة؛ الخطا والأثر، ط1، القاهرة: الهیئة العامّة لقصور الثقافة.
فیدوح، عبد القادر (2012)، معارج المعنی فی الشعر العربیّ الحدیث، دمشق: دار صفحات للدراسات والنشر.
لمرابط، عبد الواحد (2005)، السیمیاء العامّة وسیمیاء الأدب – من أجل تصوّر شامل -، ط1، المغرب: مکتبة آنفو.
الماگری، محمّد (1991)، الشکل والخطاب (مدخل لتحلیل ظاهراتیّ)، ط1، بیروت: المرکز الثقافیّ العربیّ.
الرسائل
بولحارس، لیندة (2015)، التشکیل البصریّ جمالیّاته ومدلولاته فی القصیدة الجزائریّة "شعر العقد الأوّل من الألفیّة الثالثة للمیلاد" أنموذجاً، رسالة ماجستیر، إشراف أحمد حیدوش، جامعة البویرة، الجزائر.
بهتون، أسماء؛ اوکسل إیمان (2017)، قصیدة الومضة فی الشعر الجزائریّ المعاصر "ملحقات" لعزّ الدین میهوبی أنموذجاً، رسالة ماجستیر، إشراف: قدور سکینة، جامعة العربی بن مهیدی، الجزائر.
الخفاجی، أحمد رحیم کریم (2003)، المصطلح السردیّ فی النقد الأدبیّ العربیّ الحدیث، رسالة ماجستیر، إشراف: قیس حمزة فالح الخفاجی، جامعة بابل، العراق.
العبیدی، جمیلة عبد الله (2015)، البنیة الدرامیّة فی شعر حمید سعید، رسالة ماجستیر، مخطوطة المملکة العربیّة السعودیّة.
الوقاد، نسرین (2007)، الثوب الأزرق؛ دراسة فی شعر محمّد إبراهیم أبو سنة وحیاته، رسالة ماجستیر، إشراف کمال أحمد غنیم، الجامعة الإسلامیّة بغزّة، فلسطین.
الدوریّات
بلاوی، رسول وآخرون (1394)، «جمالیات الأسالیب البصریّة فی شعر عدنان الصائغ»، مجلّة دراسات فی اللغة العربیّة وآدابها، جامعة سمنان بالاشتراک مع جامعة تشرین، ع21، صص 48-27.
بوعزة، طیبی (2018)، «ظاهرة التشکیل البصریّ فی الشعر الجزائریّ المعاصر دیوان "ما لم یقله المهلهل" للشاعر محمّد زبور أنموذجاً»، مجلّة دراسات أدبیّة، وزارة التعلیم العالی والبحث العلمی، الجزائر، ج10، ع3، صص 120-113.
پورحشمتی، حامد؛ شهریار همتی (1397)، «سیمیائیّة قصیدة "وشم النهر علی خرائط الجسد؛ الوشم الرابع" لمحمّد عفیفی مطر؛ دراسة فی العتبات النصیّة والأسالیب البصریّة»، مجلّة لسان مبین، جامعة الإمام الخمینی الدولیّة، س9، ش31، صص 50-25.
جدّوع، محمّد فاضل (2012)، «التشکیل البصریّ فی قصیدة ماجدة غضبان»، کلیة التربیة، جامعة المثنی فی قسم اللغة العربیة، صص22-1.
الجوة، أحمد (2008)، «سیمیائیّة البیاض والصمت فی الشعر العربیّ الحدیث»، مجلّة علامات، جامعة محمّد الخامس -الرباط أکدال، المغرب، ع30، صص 135-122.
شغیدل، کریم (2003)، «دلالات التشکیل البصریّ فی الشعر العربیّ الحدیث»، مجلّة علامات، جامعة محمّد الخامس -الرباط أکدال، المغرب، ع20، صص 86-80.
عطیة، هیام عبد زید؛ دعاء إبراهیم رشید (2016)، «البعد العجائبیّ للنصّ الموازی – قراءة فی الشعر العراقی المعاصر-» مستودع بحوث جامعة القادسیة، صص 31-1.
محسنی، علی أکبر؛ رضا کیانی (1391)، «الانزیاح الکتابیّ فی الشعر العربیّ المعاصر (دراسة ونقد)»، مجلّة دراسات فی اللغة العربیّة وآدابها، جامعة سمنان بالاشتراک مع جامعة تشرین، ع12، صص 165-85.
ناصر، علاء الدین علی (2017)، «دلالات التشکیل البصریّ الکتابیّ فی النصّ الشعریّ الحدیث»، مجلّة الأثر، جامعة قاصدی مرباح ورقلة، الجزائر، ع29، صص 124-113.
ب) فارسی
الکتب
تلطّف، کامران (1393)، سیاست نوشتار (پژوهشی در شعر و داستان معاصر ایران)، تهران: انتشارات نامک.
شاملو، احمد (1346)، مجموعه اشعار عاشقانه احمد شاملو؛ از هوا و آینه‌ها، تهران: چاپ خوشه.
شاملو، احمد (1351)، مرثیه‌های خاک، چ2، تهران: چاپ موسوی.
شاملو، احمد (1379)، باغ آیینه، تهران: نشر زمانه.
شاملو، احمد (1397)، مجموعه اشعار شانزده دفتر 1378-1323، گردآوری امیر پرویز پویان، کتابخانه امید ایران.
مسیح، هیوا (1384)، کتاب شعر: احد شاملو، چ1، تهران: انتشارات قصیده‌سرا.
مقصودلو، بهمن (1387)، احمد شاملو بزرگ شاعر آزادی، چ1، آمریکا: شرکت کتاب.
الرسائل
عبداللهی مهدابی، آسیه (1392): جستاری تطبیقی در شعر محمدابراهیم أبو سنه و فریدون مشیری (فرم و محتوا)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: عباس گنجعلی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار.
الدوریّات
آفرین، فریده وآخرون (1396): «تحلیل آشنایی‌زدایی در شعر «با چشم‌ها»ی احمد شاملو»، مجلّه مطالعات زبانی و بلاغی، دانشگاه سمنان، س8، ش15، صص 40-7.
یخدانساز، نازیلا؛ ناصر علیزاده خیاط (1393): «کاربست اشکال هنجارگریزی در اشعار احمد شاملو»، مجلّه ادبیات پارسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، س4، ش1، صص 138-121.