طهران، شارع وليعصر(عج)، شارع توانير، حي نظامي كنجوي، زقاق هفت بيكر(٨)، شارع نظامي كنجوي، بناء رقم ٣٣، مؤسسة بيمه اكو للتعليم العالي، جامعة علامة طباطبائي، الطابق ٦، الغرفة ٦٠٧، اللجنة الإيرانية للغة العربية وآدابها، الرمز البريدي ١٤٣٤٨٦٣١١١

نوع المستند : علمی - پژوهشی

المؤلف

دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه ایلام

المستخلص

یُعَدُّ التداعي الحرّ من التقنيات الّتي یتمتّع بها رواة القصص للتعبير عن أحداث القصّة وتقدیم شخصیّاتها للمتلقّي، وهو عملية يربط فيها المرء بين الأفکار والذّکريات الّتي يمکن أن یتذکّر بعضها البعض بناءً علی أصول التّشابه، والتّجاور، والتضادّ. بما أنّ التداعي الحرّ، غالباً ما تنعکس أهمیّته في تنظیم حرکة تیّار الوعي من جهة، وقد بُنیت روایة "ذاکرة الجسد" لأحلام مستغانمي الروائية الجزائریة علی أساس تقنیة تیّار الوعي من جهة أخری، فإنّ للتداعي الحرّ مکانة سامیة فیها. قام البحث بدراسة هذه الرواية علی أساس تقنیة التداعي الحرّ فی تنظیم حرکة تیّار الوعي مستفیداً من المنهج الوصفی- التحلیلي، وقد حصل على عدة نتائج أهمّها هي: إنّ التداعي الحرّ قد جعل هذه الرواية أکثر جمالاً وأدّی إلی تنوّع محتوياتها، وتلوین صورها وأخرجها من الرّتابة الّتي تصیب القارئ بالملل. أقبلت الروائية علی استحضار ذکريات شخصيّات الروایة مستفیدةً من أصل التّشابه الّذي یبدو أنّه کان أکثرَ تطبيقاً في الروایة هذه، فتطرّقت إلی بيان تفاصيل حياة شخصيّات الروایة، وآلامها، وآمالها، وخصائصها النفسیّة والسلوکیة. وأنّها قدّمت للمتلقّي الکثیر من المشاهیر ومن بینهم الثوّار الحقیقیون في ثورة الجزائر، والرّسّامین، والشّعراء وکذلک العدید من الأحداث التاریخیة، وکوارثها، والأمکنة الّتي وقعت هذه الأحداث فیها، متمسّکةً بالتّجاور الزمني والمکاني اللّذینِ یُعدّان من أصول التداعي الحرّ. رغم أنّ التداعیات في القصّة تتمحور في الغالب علی أصلي التّشابه والتّجاور؛ ولکنه يستحضر الرواي -في عدد من الحالات- ذکريات على أساس التناقض بينها دون قرار مسبق، لکنّها لیست دائماً على التناقضات المعروفة والتقليدية.

الكلمات الرئيسية

عنوان المقالة [Persian]

نقش تداعی آزاد در تنظیم جریان سیّال ذهن در رمان ذاکرة الجسد اثر احلام مستغانمی

المؤلف [Persian]

  • پيمان صالحي

دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه ایلام

المستخلص [Persian]

تداعی آزاد از جمله تکنیک­هایی است که داستان­سرایان از آن برای تعبیر از حوادث داستان و معرّفی شخصیت­های آن به خواننده، استفاده می­کنند. عملیاتی که طی آن، افکار و خاطرات بر اساس اصول مشابهت و مجاورت و تضادّ، موجب یادآوری یکدیگر می­شوند. با توجه به اینکه از یک طرف، اهمیّت تداعی آزاد، غالباً در تنظیم جریان سیّال ذهن، نمود پیدا می­کند و از طرف دیگر، رمان «ذاکرة الجسد» اثر احلام مستغانمی نویسنده الجزائری بر اساس تکنیک جریان سیّال ذهن نوشته شده است، بنابراین تداعی آزاد در آن جایگاه بالایی دارد؛ به همین دلیل، این پژوهش بر اساس تکنیک تداعی آزاد و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، رمان مذکور را مورد بررسی قرار داده است و به نتایجی دست یافته است که مهمترین آنها عبارتند از: تداعی آزاد باعث زیبایی فراوان، تنوّع محتویات و رنگارنگی تصاویر این اثر ادبی شده است و آن را از حالتی تکراری که باعث خستگی خواننده می­شود، درآورده است. نویسنده با یادآوری خاطرات شخصیّت­های رمان و با استفاده از اصل مشابهت که بیشترین کاربرد را در این رمان داشته باشد، جزئیات شخصیّت­های داستان، مشکلات، آرزوها و ویژگی­های روحی و رفتاری آنان را بیان کرده است. او با استفاده از مجاورت زمانی و مکانی که از اصول تداعی آزاد هستند، افراد مشهور فراوانی، از جمله؛ افراد انقلابی الجزائر، نقّاشان، شاعران و بسیاری از جریان­های تاریخی و مصیبت­های آن و نیز مکان­هایی که این حوادث در آنجا به وقوع پیوسته را به خواننده معرّفی می­کند. علی­رغم اینکه محور اصلی تداعی­های داستان غالباً بر اساس دو اصل مشابهت و مجاورت است؛ امّا در برخی مواقع، راوی داستان بدون تصمیم قبلی، خاطرات را بر اساس تضادّی که در آنها وجود دارد به خاطر می­آورد؛ ولی یادآوری این خاطرات، همیشه بر اساس تضادّهای معروف و سنّتی نیست.

الكلمات الرئيسية [Persian]

  • احلام مستغانمی
  • ذاکرة الجسد
  • تداعی آزاد
  • جریان سیّال ذهن
  • ادبیات داستانی
المصادر
أ:الکتب
الحسیني، محمود (1997م)، الروایة الجدیدة في مصر (دراسة في التشکیل والأیدلوجیا)، ط1، القاهرة، المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع.
انوشه، حسن (1381)، فرهنگ نامه ادبی فارسی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
براهنی، رضا (1375ش)،بحران نقد ادبی و رساله­ی حافظ، تهران، انتشارات ویستار.
برت، آر. ال (1379)، تخیّل، ترجمه مسعود جعفری جزی، تهران، نشر مرکز.
بیات، حسین (1387ش)، داستان­نویسی جریان سیّال ذهن، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
پورافکاری، نصرت الله (1380)، فرهنگ جامع روانشناسی روانپزشکی، چاپ سوم، تهران، فرهنگ معاصر.
داد، سیما (1390ش)،فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران، چاپ پنجم، نشر مروارید.
دهخدا، علی اکبر (1345ش)، لغت­نامه، زیر نظر دکتر محمد معین، تهران، نشر دانشگاه تهران.
شولتز، دوان و سیدنی الن شولتز (1371)، نظریه­های شخصیت، یحیی سید محمدی، تهران، نشر نی.
غنیمي هلال، محمد (1973م)، النقد الأدبي الحدیث، بیروت، دارا لثقافة، دار العودة.
کادن، جی. ای. (1380ش)، فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، نشر شادگان.
لونیسی، الصالح (2012م)، تیّار الوعي في روایة التفکّک لرشید بوجدرة، رسالة ماجستر، الجمهوریة الجزائر، جامعة الحاج خضر.
مستغانمی، احلام (2012م)، ذاکرة الجسد، ط15، بیروت، دار الأدب.
میرصادقی، جمال و میمنت (1377ش)، واژه­نامه هنر داستان­نویسی، چاپ اول، تهران: کتاب مهناز.
ودورث (1348ش)، مکتب­های روانشناسی، ترجمه غلامرضا بهرامی و جواد نوربخش، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ولک، رنه و وارن آوستن (1373ش)، نظریه ادبیات، ترجمه ضیاء موحّد و پرویز مهاجر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
وهبة، مجدی والمهندس کامل (1984م)، معجم المصطلحات العربیة فی اللغة والأدب، ط2، بیروت، مکتبة لبنان.
 
ب: الدوریات
اصغري، جواد (1389)، «شیوه­های روایی در آثار داستانی صنع الله ابراهیم»، مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی،  شماره 16، صص 72-51.
حسینی، صالح (1366)، «جریان سیّال ذهن»، مفید، شماره 10، صص32-30.
شیری، قهرمان (1376ش)، «ساختار داستان»، مجله ادبیات معاصر، سال دوم، ش 13 و 14، صص38-20.
طحان، أحمد (1388ش)، «تداعی معانی در شعر حافظ»، فصلنامه پژوهش­های ادبی، سال هفتم، ش 26، صص126-101.
گودرزی لمراسکي، حسن، وحسین یوسفي آملي و فاطمه خرّمیان (1392)، «بررسی شیوه­های به کارگیری واگویه­ درونی در پیشبرد روایت رمان "الحمار الحکیم" اثر توفیق حکیم»، مجله انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، شماره 29، صص123-101.
گودرزي لمراسکي، حسن، وفاطمة خرّمیان (1395)، «أنماط التداعيّ الطّلیق فيّ قصّة "ساعة الکوکو" القصیرة من مجموعة کان ما کان»، مجلة دراسات في اللغة العربیة وآدابها، دانشگاه سمنان، العدد 24، صص134-115.
محمودی، محمدعلی و هاشم صادقی (1388ش)، «تداعی و روایت داستان جریان سیّال ذهن»، مجله پژوهش­های ادبی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، سال6، ش24، صص144-129.
معین الدینی، فاطمه (1388ش)، «شگردها و زمینه­های تداعی معانی در داستان "دا"»،مجله ادبیات پایداری، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال اول، صص184-159.
 
ج: الإنجلیزیة
Chatman, S. (1980)، Story and Discourse, Narraitive Structure in Fiction and Film. Cornell UP, N.Y: Ithaca.
Freud, Sigmund. (1979)، »Free association« The Stream of consciousness technique in the modern novel. Edited by Ervin R. Steinberg. London: Kennikat press, Pp. 46-50.
Kris, A. (1996)، Free Association: Method and Process. New Haven: Yale Univ. Pr.